สมเด็จพระพุฒาจารย์ โต - ๑. บทนำ
ด้วยเหตุที่สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) เป็นพระมหาเถระที่มีชื่อเสียงและได้รับความนิยมเลื่อมใสมากที่สุดในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ จนพากันเรียกวัตถุมงคลที่ท่านสร้างนั้นว่า “พระสมเด็จ ซึ่งหมายถึงสมณศักดิ์ “สมเด็จพระพุฒาจารย์” นั่นเอง
ท่านเจ้าคุณสมเด็จพระพุฒาจารย์พระองค์นี้ เป็นที่ยอมรับนับถือกันในการเป็นพระสงฆ์เถระที่ทรงวิทยาคุณวิเศษทั้งทางธรรมและทางพุทธคุณ ที่สร้างพระเครื่องคือ “พระสมเด็จ” ให้มีความศักดิ์สิทธิ์และเป็นที่เคารพนับถือ ชนิดเรียกว่าไม่มีชาวไทยคนไหนเลยที่จะไม่รู้จักหรือไม่ได้ยินนาม สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) หรือ “พระสมเด็จ” แม้จะเป็นเวลาเนิ่นนานมากว่า ๑๕๐ ปีแล้วก็ตาม ยิ่งนับวันกลับได้รับการเคารพนับถือมากพ้นทวีคูณ จนทําให้พระมหาเถระรูปนี้เป็นที่ยอมรับกันว่า ท่านเจ้าคุณสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) นั้นเป็นพระสงฆ์แห่งรัตนโกสินทร์ที่มีชื่อเสียงและได้รับความเคารพนับถือมากที่สุดจนทุกวันนี้
เรื่องราวของสมเด็จพระพุฒาจารย์โตนั้นมีผู้เขียนไว้มากมาย และหลายความทั้งที่เป็นตํานานเล่าขานบ้าง จากการศึกษาเรียบเรียงใหม่บ้าง ทําให้มีความแตกต่างกันจนหาข้อยุติไม่ได้ชัดเจน สําหรับเรื่องที่ได้รับความนิยมเชื่อถือกันมานั้น คือ ประวัติสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) ที่เรียบเรียงโดย พระครูกัลยาณานุกูล (พระมหาเฮง อิฏฐาจาโร), และประวัติขรัวโต ที่พระยาทิพโกษา (สอน โลหะนันท์) เรียบเรียงลงพิมพ์ในหนังสือพิมพ์ไทยใหม่รายวัน เมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๕
นอกจากสองฉบับดังกล่าวแล้วยังพบว่ามีหนังสือฉบับความ ของนายพรหม ขะมาลา และหนังสือฉบับที่นายฉันทิชัย กระแสสินธ์ุ เรียบเรียงอีก ซึ่งมีเนื้อหารายละเอียดแตกต่างกันออกไปอีก
ดังนั้นตํานานและประวัติของสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) จึงเป็นเรื่องที่น่าสนใจและควรสอบค้นเพิ่มเติมเป็นอย่างยิ่ง เพราะนอกจากความพิสดารแตกต่างจากเรื่องราวที่ผู้รู้ได้เรียบเรียงไว้แล้วประการหนึ่ง และเมื่อสอบทานกับหลักฐานทางประวัติศาสตร์และสํารวจสถานที่ตามตํานานก็มีเรื่องให้น่าศึกษาเพิ่มเติมอีกหลายประการ กล่าวคือเมื่อตรวจสอบเหตุการณ์สําคัญทางประวัติศาสตร์แล้ว กลับพบว่ามีข้อเท็จจริงอีกหลายประการที่เชื่อมโยงให้เกิดความรู้ใหม่ขึ้น และมีข้อมูลที่น่าศึกษามากขึ้น
การเรียบเรียงประวัติสมเด็จพระพุฒาจารย์โตเล่มนี้ จึงเรียบเรียงโดยอาศัยความเก่าทั้งหมด รวมทั้งเรื่อง ความลับความหลังของสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) ของแม่สงฆนีวรมัย กบิลสิงห์ กับหนังสืออื่นๆ ที่เขียนขึ้นกันมาก่อนแล้ว มาตรวจสอบและหาความเป็นไปได้
ถือเป็นกรณีศึกษาเบื้องต้นของสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) ที่ไม่สามารถตัดสินได้ และเชื่อว่าน่าจะยังมีเรื่องที่น่าสนใจหลงเหลืออยู่อีกมากมายนัก ประการแรกเป็นสมเด็จพระพุฒาจารย์โต พรหมรังสีนั้น เป็นพระเถระองค์สําคัญที่มีภาพถ่ายปรากฏให้เห็น ทั้งๆ ที่มีบุคคลสําคัญที่ร่วมสมัยที่น่ามีภาพถ่ายปรากฏเช่นเดียวกัน คือ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ พระสุนทรโวหาร(ภู่) จินตกวีเอกกรุงรัตนโกสินทร์ และสมเด็จสมณเจ้าพระมหาปรมานุชิตชิโนรส เป็นต้น
เมื่อภาพถ่ายของสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) ได้ปรากฏขึ้นให้เคารพกราบไหว้ได้นั้นก็นับว่าเป็นเรื่องอัศจรรย์ ดังนั้นเรื่องราวสมเด็จพระพุฒาจารย์โต ก็น่าจะมีข้อมูลและความถูกต้องมากขึ้นเช่นเดียวกัน
ประเด็นสําคัญคือ ผู้เคารพนับถือต้องช่วยกันศึกษาค้นหาข้อมูลและความถูกต้องให้เกิดขึ้นเพื่อเป็นเกียรติภูมิแห่งพระเถระองค์สําคัญของกรุงรัตนโกสินทร์ให้มากที่สุด ส่วนความถูกต้องนั้นอยู่ที่หลักฐาน ข้อเท็จจริง เพราะไม่มีใครเกิดทันที่จะรู้เรื่องได้ดีกว่าผู้เขียนประวัติในครั้งแรกๆ
